20 mei 2013

hoeveel is genoeg?

Kort geleden vertelde ik dat ik bezig was in het boek How Much is Enough. Het is een interessant maar niet erg toegankelijk boek dus het duurde even voor ik er doorheen was. De auteurs hebben me niet volledig overtuigd van hun gedachtengoed, maar me wel weer stevig over een aantal dingen aan het denken gezet.

Ik zal proberen de essentie van het boek te schetsen:
De Skidelsky's analyseren een essay van de bekende econoom Keynes waarin hij, net voor de crisis in de jaren '30, voorspelde dat we binnen een eeuw (dus ongeveer rond deze tijd) zouden genieten van "het goede leven"; een leven waarin we door technologische vooruitgang niet meer dan 15 uur zouden hoeven te werken om in onze behoeften te voorzien en onze tijd verder zouden besteden aan genieten. En hier staan we, in het jaar 2013 en er is, zeker met de huidige financiële crisis, voor velen geen uitzicht op minder werken en meer tijd besteden aan genieten. Waar is het mis gegaan?

Volgens de Skidelsky's is de voornaamste misvatting van Keynes dat er een grens zou zijn aan wat mensen willen. Ten onrechte ging hij er van uit dat er een punt zou worden bereikt waarop mensen tevreden zijn met wat ze hebben en zich vervolgens vooral zouden gaan toeleggen op genieten. De factor die hij daarbij over het hoofd ziet is het consumentisme, dat er volgens de Skidelsky's voor zorgt dat er continu nieuwe behoeften worden gecreëerd. Daardoor schuift de horizon van het "genoeg-moment" als het ware steeds maar weer naar achter. Behoeften kosten geld en dat geld verdien je niet met vrije tijd, maar met werken. En hoe meer je verdient, hoe meer het niet-werken je kost. Ja, er is in de afgelopen eeuw sprake geweest van groei (onder andere) door technologische ontwikkelingen. Maar deze is omgezet in inkomen en niet in vrije tijd.

Vervolgens pleiten de auteurs onder andere voor het terugdringen van ongelijkheid om zo de concurrentie in status terug te dringen. Zij waarschuwen voor het effect dat, als we als samenleving op deze manier doorgaan, een kleine elite ontstaat die steeds rijker wordt en de grote massa een bescheiden salaris verdient als hun bediendes, schoonmakers, nanny's, et cetera. De auteurs zijn voorstander van een actieve overheid die burgers zo'n beetje de goede richting op stuurt, die een arbeidsloos basisinkomen garandeert, een progressieve consumptiebelasting op luxegoederen invoert en een wezenlijke arbeidstijdverkorting vastlegt. Dit vanuit de gedachte dat de grote denkers uit onze geschiedenis een nauwkeurige lijst van bestanddelen voor een bevredigend leven hebben opgeleverd: gezondheid, vriendschap, veiligheid, respect, harmonie met de natuur en ontspanning.

Zoals ik al zei: ik ben niet helemaal "om" als het gaat om het gedachtengoed van de schrijvers. Zo ben ik huiverig voor een overheid die de samenleving voorschrijft hoe wij Het Goede Leven zouden moeten invullen. Ook raakte ik wat geprikkeld door het snobistische toontje over de invulling van ontspanning. Het lezen van poëzie en bestuderen van kunst staat wat mij betreft niet hoger aangeschreven dan het kijken van een voetbalwedstrijd of het lezen van de Donald Duck. Dat moet iedereen voor zichzelf uit maken.

Een paar dingen uit het boek hebben me echter wel aan het denken gezet. Wat is de zin van het nastreven van continue groei? Van groei als zodanig worden we niet gelukkiger en bovendien belast het ook het milieu zo fundamenteel dat het niet meer te herstellen is. Het nastreven van rijkdom als doel op zich in dit deel van de wereld, waar welbeschouwd al behoorlijk sprake is van overvloed, voegt voor mijn gevoel weinig toe.

De technologische ontwikkelingen gaan door en maken dat werk- en productieprocessen nog altijd efficiënter worden en menselijk handelen steeds vaker wordt overgenomen door techniek. Als de norm echter blijft dat iedereen vijf dagen per week, acht uur per dag blijft werken dan zal er bij een gelijkblijvende beroepsbevolking altijd een reserve van werklozen blijven. Is het in die zin geen eerlijke gedachte om het werk en de inkomsten daaruit beter te spreiden? En is het eigenlijk ook niet een bijzonder vreemd concept om veertig jaar van je leven keihard te werken om vervolgens pas in de laatste jaren, als die je gegeven zijn, te beginnen met genieten? Waarom zou je dat niet veel gelijkmatiger over je gehele levensduur spreiden?

Ik besef dat werk voor veel mensen bijdraagt aan zingeving en ik ben daar zelf ook zeker niet ongevoelig voor. Als het leveren van een zinvolle bijdrage door werk wordt vervangen door een soort ledig nietsdoen dan schieten we met elkaar ons doel voorbij. Maar mijn (misschien naïeve) hoop is dat als er meer tijd beschikbaar komt, er ook meer energie en enthousiasme wordt opgebracht om zingeving te halen uit bredere, maatschappelijke bijdragen. Zo kan er bijvoorbeeld meer solidariteit met eenzamen, armen, zieken in de samenleving ontstaan, die in de huidige "druk, druk, druk"-maatschappij te vaak aan hun lot worden overgelaten, of aandacht en zorg moeten inkopen.

Ook de gedachte dat er een verzadigingspunt zou moeten ontstaan op het moment dat er sprake is van "genoeg" is wat mij betreft een zinnige. Maar hoe definieer je dat moment en hoe herken je het? Is dat zo simpel als het financieel kunnen voorzien in je primaire levensbehoeftes? De conclusie dat je genoeg hebt staat op gespannen voet met hang naar maatschappelijke status. Onze samenleving hecht aan economische productiviteit; zodra je minder productief bent tel je niet meer mee of, erger, word je als kostenpost ervaren. Kijk ik naar mijn directe omgeving dan merk ik dat er vaak met onbegrip of, erger nog, met enig medelijden wordt gekeken naar degenen die doelbewust een stapje terug nemen. Ouders die er bewust voor kiezen om thuis bij de kinderen te blijven of genoegen nemen met een kleinere baan met minder status kunnen maar zelden op instemming rekenen. De auto weg doen of niet op vakantie gaan wordt al snel uitgelegd als "dat het wel niet zo goed zal gaan". Dat daar een zee van vrije tijd en vrijheid om deze tijd naar welbelieven te besteden voor terug komt, wordt minder gezien of gewaardeerd.

Waar brengen deze overpeinzingen mij? Daar ben ik eerlijk gezegd nog niet helemaal uit. Maar mijn voorzichtige conclusie is wel dat ik het basis "genoeg-moment" al heb bereikt. De komende tijd wil ik mijn keuzes over de manier waarop ik mijn tijd verdeel tussen geld verdienen en ontspanning nog eens kritisch tegen het licht houden. Ik houd jullie op de hoogte van mijn conclusies.

mijn vergaderlocatie van afgelopen vrijdag

11 opmerkingen:

  1. Als steeds meer mensen een gevoel van "genoeg"ervaren,vraag ik me af,hoe de maatschappij er dan uitziet. Tot nu toe wordt er alleen gehamerd op consumeren,om de economie uit het slop te trekken. Er moet een andere manier zijn.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. We weten nog niet hoe het is om genoeg te ervaren omdat we nog nooit echt collectief, vrijwillig een stapje terug hebben gedaan. Ik denk dat we niet een ander resultaat (een duurzame stabiele economie) moeten verwachten als we blijven doen wat we altijd deden, namelijk consumeren. Tegelijkertijd wil ik mijn ogen ook niet sluiten voor mensen die door deze crisis in het nauw zijn gedreven; het resultaat van onze hebberigheid in de jaren hiervoor. In die zin heeft het boek bij mij meer vragen en dilemma's opgeroepen dan dat ze heeft beantwoord.

      Verwijderen
  2. ik ben blij dat jij het boek gelezen hebt en ik ben vooral blij dat je het hier zo mooi hebt samengevat. Ik ben het eens met hoe jij erover denkt, het is inderdaad moeilijk om te bepalen wat "genoeg" is. Voor mij is het een steeds afwegen van wat me echt geluk brengt. Beleven ipv bezitten. Dat is iets wat veel mensen nog niet begrijpen..in die zin is de crisi wel een leerproces voor velen, als ze het zo willen zien natuurlijk.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Misschien is er altijd wel een periode van crisis (hetzij economisch, hetzij persoonlijk) nodig om tot inzichten te komen. Ik heb in mijn omgeving alleen meer het idee dat de crisis verlammend werkt in plaats van tot vernieuwende inzichten leidt.

      Verwijderen
  3. In "je geld of je leven" wordt dit ook besproken, het genoegpunt. Wij hebben gemerkt dat het steeds ergens anders kwam te liggen in de loop der jaren. Sommige dingen konden we gaandeweg ook wel zonder of wilden we anders doen of zelf maken en dan waren er weer dingen die terug kwamen (of waar wij op terug kwamen).
    Wat ik wel mis in dit verhaal; hoe betalen we onze primaire behoeften als onderdak, eten, bedekking en warmte als we allemaal 15 uur per week werken? Daar is ook iets scheef gegaan maar hoe los je dat nu nog op?

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Volgens mij is het onmogelijk om in één klap terug te gaan naar een 15-urige werkweek. Veel mensen zijn gewend aan deze levensstandaard en raken dus nog verder in de problemen als radicale veranderingen in een te korte tijd zouden optreden. Bovendien zitten we nog in de nasleep van een periode waarin we met hypotheekrenteaftrek en allerlei ingewikkelde financiële producten boven onze standaard hebben kunnen leven. Dat zal eerst langzamerhand omgebogen moeten worden voor we überhaupt kunnen nadenken over verdere arbeidsduurverkorting (en dus minder inkomen). Of 15 uur werken het ideaal is zou ik niet durven beweren; dat is een opvatting uit 1930 en misschien zouden we nu tot heel andere conclusies komen. Maar dat het niet persé 40 uur (of 36 uur) hoeft te zijn om comfortabel te kunnen leven, dat idee begint bij mij persoonlijk zeker wel post te vatten.

      Verwijderen
    2. Je Geld of je Leven is trouwens wel mijn favoriete boek over dit thema, al is het alleen maar om op een andere manier naar geld te leren kijken. Bij het lezen van How Much is Enough merkte ik wel dat het gedachtengoed wat was weggezakt. Tijd om hem weer eens uit de kast te halen!

      Verwijderen

  4. het genoeg punt was bij mij bereikt, toen ik zag, dat ik ook een (huur)dak boven mijn hoofd had, een tuin om in te zitten en te werken, een fiets om te recreeren en om op visite te gaan, ook gelukkig kon zijn met 2e hands aankopen, en vooral.. om tevreden te zijn met dit alles!!!
    dat is de makke.. mensen zijn niet meer tevreden met wat ze hebben.. ze willen het meeste, het beste, het duurste hebben ..meer hebben dus dan alle andere mensen om hen heen hebben. de onlesbare ontevredenheid die maakt dat ze zich over de kop werken want er moet een nieuwere luxere keuken, een nieuwe auto, pianoles, hockeyclub want piet en marie hebben dat ook!

    BeantwoordenVerwijderen
  5. De angst om niet genoeg te hebben loslaten; als dat lukt heb je werkelijk niet veel nodig. Daarna ben je rijker dan ooit.
    Marjolijn.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. het rare is dat als je meer hebt je steeds meer wilt hebben en dat als je minder hebt je ook steeds minder wilt hebben, toe ik eenmaal begonnen was met overbodige spullen de deur uit te doen , of omdat ze kapot waren of omdat ik ze al meer dan een jaar niet gebruikt had ,ik steeds meer dingen alleen maar in de weg vind staan ,bovendien hoef je als je minder spullen hebt ook veel minder schoon te maken en omdat je minder spullen wilt kun je op den duur ook minder gaan werken, deze levenswijze bevalt mij steeds meer. en als mijn dochter straks de deur uit is wil ik eigenlijk nog kleiner gaan wonen in een goedkoper huurhuis , dan kan ik weer wat minder gaan werken en meer gaan genieten van iets waar ik dan wel weer meer van heb, namelijk tijd die ik dan overhoud omdat ik minder werk en minder hoef schoon te maken.

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Fijne post! Ook ik overweeg een stapje terug te doen, omdat ik liever meer tijd heb, om bij m'n kindjes te zijn, om creatief bezig te zijn, om vrienden te zien, dan geld. Wel lastig vind ik of de vraag wat ik genoeg vind, ook genoeg is voor mijn man en kinderen. Je kan ook niet zo makkelijk experimenteren met dit soort dingen, het zijn best grote keuzes, stoppen met werken, creche, etc. Ben benieuwd naar je bevindingen...

    BeantwoordenVerwijderen